یکی از مسائل چالش برانگیز و با اهمیت در علم دندانپزشکی مساله "عفونت" است که به دلیل ایجاد موجی از نگرانی و دلهره در بیماران، دغدغه همیشگی دندانپزشکان محسوب می شود. استفاده از تجهیزاتی از جمله انواع محلول ها، فور و اولتراسونیک تا حدی به استریل شدن وسایل دندانپزشکی کمک نموده اما با چشمگیر شدن اهمیت این موضوع، استفاده از دستگاهی به نام اتوکلاو ضرورت پیدا کرده است. گفته میشود اتوکلاو سریعترین، بهترین و مطمئن ترین روش ضدعفونی کردن می باشد، چرا که وسایل پزشک را در شرایطی فراتر از ظرفیت حیاتی میکروارگانیسم ها قرار می دهد و فرآیند استریلیزاسیون را در سطح اطمینان بسیار بالا تضمین می کند.
اتوکلاو چیست؟
اتوکلاو یا دستگاه استریل کننده با بخار، یک محفظه دارای فشار است که در آن از بخار اشباع شده برای افزایش دما جهت استریلیزاسیون استفاده می شود. اتوکلاوها در آزمایشگاه های میکروبیولوژی، مراکز بهداشتی، کلینیک و مطب های دندانپزشکی و .... استفاده می شود و سریع ترین و مؤثرترین روش برای استریل سازی پک های پارچه ای وسایل جراحی و پارچه ها می باشد.
اکثر اتوکلاوها در دو محدوده دمایی کار می کنند:
الف- محدوده پائین: 123-121 درجه سانتی گراد
ب- محدوده بالا: 134-132 درجه سانتی گراد
فرآیند استریل
کل مدت زمان کار دستگاه اتوکلاو از فشار دادن دکمه Start (شروع کار) تا پایان کار سیستم، مجموع سه زمان: زمان اولیه (Preheating Time)، زمان استریلیزاسیون (Sterilization Time) و زمان خشک شدن (Drying Time) است.
برنامه کامل استریل عبارت از ۹ مرحله زیر می باشد:
آبگیری – پیش خلاء – افزایش دما – استریل – تخلیه – پس خلاء – خشک شدن – یکسان سازی – پایان کار
اصول کار اتوکلاو
در ابتدا آب از منبع آب اصلی به بخار تبدیل میشود. این تبدیل آب به بخار به دو صورت در اتوکلاوها انجام میشود:
حالت اول: آب مستقیماً به داخل چمبر ریخته، توسط یک المنت که حول چمبر پیچیده شده است گرم می شود و در دمای ْ100 به بخار تبدیل می‌گردد.
حالت دوم: آب به داخل مولد بخار (Steam Generator) رفته، در آنجا به بخار تبدیل شده و بخار وارد چمبر میشود. این نوع، نسبت به نوع اول دارای مزیت است چون سیستم تولید بخار کاملاً جداگانه می‌باشد.
بعد از تبدیل آب به بخار، مرحله Heating شروع می شود: با بسته شدن محیط توسط شیرهای برقی، با افزایش دما، فشار نیز بالا می‌رود (طبق قانون گازها). با رسیدن دما به مقدار تعیین شده و رسیدن فشار به 2/2 یا 1/2 بار، مرحله استریل آغاز خواهد شد. در انتهای سیکل استریل، بخار به کندانسور رفته، در اثر فرآیند میعان به آب تبدیل می شود و به مخزن آب مصرف شده می‌ریزد؛ در انتهای کار، مرحله خشک کن یا Drying انجام میشود و در پایان، بارِ استریل شده آماده خارج کردن از دستگاه می‌باشد.
* مراحل ذکر شده در بالا پایه و اساس کار اتوکلاوها می‌باشد، در اتوکلاوهایی که دارای پمپ وکیوم می‌باشند، فرآیند کمی متفاوت خواهد بود.
طبقه بندی کلاس های اتوکلاوها:
با توجه به نوع ابزار آلات، اتوکلاوها به سه کلاس N، S و B طبقه بندی می شوند.
این طبقه بندی به منظور صحت عملکرد استریلیزاسیون با توجه به نوع وسایل صورت می گیرد:
- Type N اتوکلاوهای این دسته، قادر هستند ابزارآلات جامد بدون پوشش را استریل نمایند. بدین ترتیب، تضمینی برای استریل وسایل حفره دار و وسایل پوشش دار (اعم از پارچه و یا کاغذهای مدیکال) وجود ندارد. این سیستم فاقد پمپ Vacuum می باشد. اما در طراحی بعضی از کارخانجات سازنده، در این نوع اتوکلاو سیستم خشک کن و نیز امکان استریل وسایل پک شده در کاغذهای مدیکال وجود دارد.
- Type S وسایلی که در این نوع اتوکلاو می توان استریل نمود، توسط کارخانه سازنده مشخص می شود. این اتوکلاو می تواند ابزار آلات بدون پوشش جامد یا پوشش دار جامد، مواد نساجی مثل پارچه، گاز تک لایه و وسایل سوراخ دار نوع B را استریل نماید. یک اتوکلاو کلاس S می تواند با پمپ وکیوم و یا بدون آن تجهیز شود و قطعاً دارای سیکل خشک کن می باشد.
- Type B این اتوکلاو می تواند انواع اینسترومنت ها شامل موارد پک شده و نشده جامد، مواد نساجی و اینسترومنت های سوراخ دار نوع B و نوعA را استریل نماید. اتوکلاوهای کلاس B دارای پمپ وکیوم قدرتمندی هستند؛ بطوری که می‌تواند تا حدود ۰/۹- بار خلاء ایجاد کند.
نکات مهم برای استریلیزاسیون وسایل با اتوکلاو
1- وسایل باید داخل پارچه دو لایه پیچیده شود و در داخل بیکس گذاشته شود.
(بیکس وسیله ای است که هنگام استریل نمودن با اتوکلاو از آن استفاده می شود بنابراین قبل از استفاده کردن باید کاملاً شسته و خشک شود. بیکس نباید زیاد پر باشد. هنگامی که داخل اتوکلاو گذاشته می شود، باید دریچه های آن کاملاً باز باشد تا بخار آب بتواند به راحتی داخل آن شود. همچنین پس از استریل کردن به محض خارج کردن از اتوکلاو باید دریچه های آن بسته شود. در داخل بیکس می توان گاز و مقداری پانسمان را قرار داد. برای اطمینان از اینکه وسایل استریل شده اند، از تست اتوکلاو استفاده می کنند که در حالت عادی به رنگ زرد است و وقتی استریل شد خطوط تست به رنگ سیاه در می آید.)
2- وسایل باید بعد از خارج شدن از اتوکلاو تاریخ داشته باشند.
3- وسایل داخل پارچه تا 30 روز و وسایل داخل کاغذ پیچیده شده تا دو هفته (به شرط اینکه رطوبت ندیده باشند) قابل استفاده هستند.
4- بعد از بازکردن درب اتوکلاو، وسایل را بلافاصله خارج نکنید، چون وسایل برای خشک شدن کامل نیاز به یک زمان 10 تا 20 دقیقه ای دارند. وسایل را نباید مرطوب خارج کرد، زیرا غیراستریل خواهند شد.
نکته مهم: هنگامی که وسایل موردنیاز خود را در بیکس می گذارید، دریچه های آن را باز کرده و نام محل را روی چسب درب بیکس بنویسید. همچنین نام وسایل موجود در بیکس و تاریخ مربوطه آن باید روی چسب نوشته شود. هرگز برای برداشتن و سایل از داخل بیکس، دست های خود را وارد نکنید. برای این منظور از پنس مخصوص حمل و نقل استریل استفاده کنید.
نحوه چینش و بسته بندی کردن وسایل در اتوکلاو
– فضای فیزیکی دستگاه اتوکلاو باید به گونه ای طراحی گردد که ورود وسایل استریل از یک در و خروج آنها از در دیگر باشد.
– یشتر از سه چهارم کیسه اتوکلاو پر نشود.
– وسایل در داخل اتوکلاو باید عمودی قرار گیرند و فضای خالی بین آنها وجود داشته باشد که بخار به راحتی در میان آنها نفوذ کند.
– کیسه ها، مواد و وسایل مورد نظر جهت استریل شدن در اتوکلاو باید به صورت شل (Loose) و آزاد بسته بندی شوند تا جریان بخار آب بتواند آزادانه در آن جریان داشته باشد.
– وزن بسته ها بهتر است پنج الی هفت کیلو باشد و ابعاد آن نیز بسیار کوچک یا بسیار بزرگ نباشد.
– استاندارد EN554 مربوط به کنترل دوره ای اتوکلاوهای بخار است. براساس این استاندارد محفظه دستگاه باید قابلیت جا دادن پانل هایی به ابعاد ۳۰۰*۳۰۰*۶۰۰ میلی متر و یا ضرایبی از این ابعاد را داشته باشد.
– تست‌های اتوکلاو طبق دستورالعمل داخل بسته‌ها گذاشته شود و پشت نوار، اطلاعاتی مانند تست تاریخ، شیفت و شماره اتوکلاو نوشته شود. پس از درآوردن پک‌ها از اتوکلاو، با دست مرطوب پک‌ها را جا بجا نکنید.
– دیش ها و پک های عمل به هیچ وجه نباید توسط افراد غیرمسئول بسته شود.
تهیه شده توسط واحد آموزش دندال